Ο νόμος της εντροπίας και η κλιματική καταστροφή
Η συνεχής «ανάπτυξη» σκοντάφτει
στους νόμους της φυσικής!
του Γιώργου Κολέμπα
Το σημερινό οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο δεν οδηγεί σε αδιέξοδα μόνο στα ενεργειακά, άλλα και σε άλλους τομείς της ζωής μας όπως λ.χ. την οικονομία, την παιδεία, στην υγεία, την πολεοδομία κ.λ.π. Αυτό το απέδειξε ήδη από το 1980 ο Αμερικανός κοινωνιολόγος Jeremy Rifkin γράφοντας ένα αξιόλογο βιβλίο με τον τίτλο «Εντροπία –μια νέα θεώρηση του κόσμου»1
Ο Rifkin στήριξε τα επιχειρήματά του όχι στην ιδεολογία ή την ηθική, αλλά στη φυσική και το δεύτερο θερμοδυναμικό αξίωμα (2ο Θ.Α.) και ειδικά στο μέγεθος της Φυσικής, την Εντροπία.
Για όσους δεν γνωρίζουν, το πρώτο θερμοδυναμικό αξίωμα λέει ότι η συνολική ενέργεια σε ένα κλειστό σύστημα μένει σταθερή, παρ`ότι η ενέργεια μετατρέπεται από μία μορφή σε άλλη. Το 2ο Θ.Α ορίζει την ποιότητα της ενέργειας καθώς και την κατεύθυνση των ενεργειακών μεταβολών. Παράδειγμα: Δυο ίσες ποσότητες ενέργειας π.χ. 2000 Joule έχουν διαφορετική ποιότητα, ανάλογα με τη θερμοκρασία τους. Η ενέργεια που βρίσκεται σε μια θερμοκρασία 1000° Κελσίου είναι πιο πολύτιμη από μια ενέργεια στους 15° Κελσίου, γιατί η πρώτη ενέργεια μπορεί να μετατραπεί σε άλλες μορφές ενέργειας π.χ. ηλεκτρική ( λέγεται και ελεύθερη ενέργεια), η δεύτερη ενέργεια δεν έχει σχεδόν καθόλου αξία (λέγεται και δεσμευμένη ενέργεια). Η Εντροπία είναι η ποσότητα εκείνη της ενέργειας που δεν μπορεί πλέον να μετατραπεί σε έργο και η οποία χάνεται.
Τα βασικά συμπεράσματα από το 2ο Θ.Α:
- Ο νόμος της Εντροπίας λέει, ότι στις μετατροπές της ενέργειας και της ύλης η αξία της ενέργειας και των υλικών συνέχεια μειώνεται. Σε κάθε μετατροπή, ακόμα και με την καλύτερη μέθοδο, χάνεται για πάντα ένα μέρος της ενέργειας και της ύλης στην φύση ως απόβλητο2.
-Ο νόμος της Εντροπίας μας δείχνει ότι όλες οι μετατροπές στην φύση γίνονται σε μία κατεύθυνση και συγκεκριμένα από την κατάσταση της ελεύθερης σε αυτήν της δεσμευμένης ενέργειας, δηλαδή στην κατεύθυνση μεγαλύτερης Εντροπίας. Αυτή η διαδικασία είναι μη αντιστρέψιμη.
-Ο νόμος της Εντροπίας αποδομεί την αντίληψη ότι η επιστήμη και η τεχνολογία δημιουργούν έναν κόσμο με μεγαλύτερη τάξη και μπορούν να λύσουν όλα τα προβλήματα, όπως πιστεύουν πολλοί σήμερα. Η τεχνολογία δημιουργεί τάξη (αρνητική εντροπία) σε μερικούς τομείς, αλλά πάντοτε εις βάρος μεγαλύτερης αταξίας (Εντροπίας) στο συνολικό σύστημα (περιβάλλον)3.
-Ο νόμος της Εντροπίας λέει επίσης, ότι στην φύση τίποτε δεν είναι δωρεάν και ότι «όλα έχουν μια αξία», ακόμη και αν αυτή δεν φαίνεται αμέσως. Τις πτήσεις π.χ. με 9.99€ τις πληρώνει μεν ο επιβάτης, τις επιπτώσεις από τους τόνους CO2 που παράγονται θα τους πληρώνουν οι μελλοντικές γενιές.
Σήμερα όλοι μιλάνε για την κλιματική αλλαγή. Ακόμα και αυτοί που πριν 20-30 χρόνια αρνούνταν κάθε συζήτηση και τη θεωρούσαν μια φαντασία, δεν μπορούν να αρνηθούν την πραγματικότητα. Η μέση θερμοκρασία του πλανήτη έχει ανέβει σχεδόν 1,5°, οι πάγοι στους πόλους και στους παγετώνες λιώνουν, το διοξείδιο του άνθρακα CO2 στην ατμόσφαιρα όλο και αυξάνεται, τα ζωικά είδη εξαφανίζονται. Τα πλαστικά απόβλητα δεν έχουν μολύνει μόνο τους ωκεανούς, αλλά έφτασαν και στους πόλους. Τα τελευταία τροπικά δάση, δηλ. οι πνεύμονες του πλανήτη, καταστρέφονται για να γίνουν φυτείες φοινικέλαιου ή σόγιας. Ολόκληρες περιοχές έχουν ερημοποιηθεί και οι κάτοικοι αναγκάζονται να μεταναστεύσουν. Οι μεταναστευτικές ροές δεν σχετίζονται μόνο με τους πολέμους, αλλά και με την καταστροφή των συνθηκών διαβίωσης. Οι καύσωνες το καλοκαίρι γίνονται συχνότεροι και οι καταστροφικοί τυφώνες αυξάνονται. Ακόμη και σε πολικές περιοχές καίγονται δάση. Το οικονομικό μας σύστημα καταστρέφει τις συνθήκες επιβίωσης του ανθρώπου. Ο καθένας μας αισθάνεται πως το κλίμα άλλαξε. Η νεολαία, που πάντοτε είναι πιο ευαίσθητη, βγαίνει κάθε Παρασκευή στους δρόμους.
Ανάλογα με την πολιτική τοποθέτηση, τα οικονομικά συμφέροντα, τον βαθμό του εγωισμού, υπάρχουν τρία ιδεολογικά στρατόπεδα που δίνουν εξηγήσεις και απαντήσεις:
α) Οι Αρνητές: Είναι οι ίδιοι άνθρωποι που πριν 30 χρόνια χαρακτήριζαν μηχανορραφίες τις προειδοποιήσεις των επιστημόνων. Αρνούνται κάθε μέτρο και διεθνείς συνθήκες για την προστασία του περιβάλλοντος και θεωρούν την κλιματική αλλαγή σαν ένα φυσικό φαινόμενο ανεξάρτητο από τον άνθρωπο. Επιφανής εκπρόσωπος της τάσης αυτής είναι ο Donald Trump στις ΗΠΑ και κόμματα όπως το AfD στη Γερμανία και αντίστοιχά τους στον κόσμο. Πιστεύουν ότι μπορούμε να ζούμε ξένοιαστα όπως σήμερα και ότι ο καλός Θεός θα μας προστατεύσει.
β) Οι Μεταρρυθμιστές και οι «Πράσινοι»: παραδέχονται μεν την κλιματική αλλαγή και την καταστροφή του περιβάλλοντος, αλλά πιστεύουν ότι με νέες τεχνολογίες, ειδικά μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος, περισσότερη ανακύκλωση, λιγότερη κατανάλωση κρέατος κτλ. μπορούν να λυθούν τα προβλήματα. Πιστεύουν ότι οι μηχανικοί κάτι θα σκεφτούν και ότι μπορούμε να συνεχίσουμε τον ίδιο τρόπο ζωής και κατανάλωσης, αλλά τώρα «όλα οικολογικά και με ηλεκτρικά SUV αυτοκίνητα». Συνεχίζουν όμως να πιστεύουν στην συνεχή «ανάπτυξη»(ακόμα και στην «πράσινη» ή τη «βιώσιμη») και ορίζουν την ανθρώπινη ευτυχία κυρίως με την ποσότητα των υλικών αγαθών που έχει ή καταναλώνει κανείς.
γ) Οι «από-αναπτυξιακοί»: ζητάνε αλλαγή στον τρόπο ζωής, στην ιδεολογία και στις αξίες μας. Υποστηρίζουν ότι δεν μπορούμε να τον διατηρούμε πια τον υφιστάμενο τρόπο ζωής και ότι πρέπει να αρκεστούμε με λιγότερα στο μέλλον για να προστατεύσουμε τα γήινα αποθέματα, όχι γιατί πρέπει να γίνουμε ασκητές, αλλά γιατί καμιά φορά «το μισό είναι περισσότερο από το όλον»4. Λένε ότι σιγά σιγά πρέπει να βάλουμε την όπισθεν ταχύτητα και να ξεκινήσουμε την «συρρίκνωση». Ακόμα παραπέρα ζητάνε έναν καινούργιο ορισμό των οικονομικών μεγεθών π.χ. της ανάπτυξης, του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος, της εργασίας, της αμοιβής κτλπ. έτσι ώστε να συμπεριληφθούν και τα κρυφά κόστη στους λογαριασμούς.
Κάποιες δυσάρεστες αλήθειες
- Ενώ η τεχνολογία παρουσιάζεται σαν κάτι ουδέτερο, δεν λαμβάνεται υπ` όψιν ότι κάθε τεχνική, κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα αποτελεί μια παρέμβαση στην φύση και έχει επιπτώσεις. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια ότι όλες οι παρεμβάσεις είναι ίδιες και δεν πρέπει να λάβουμε μέτρα. Αυτό το ξεχνάνε πολλοί όταν μιλάνε για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας όπως την αιολική, την φωτοβολταϊκή ή την υδραυλική. Είναι αναμφισβήτητα πολύ πιο φιλικές στο περιβάλλον απ` ότι το κάρβουνο, το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο ή το ουράνιο, αλλά και αυτές έχουν επιπτώσεις στο περιβάλλον (φράγματα, χιλιάδες ανεμογεννήτριες στο περιβάλλον, Panels). Για αυτό πρέπει η ενέργεια, ειδικά η ηλεκτρική, να εκτιμάται πολύ σοβαρά και να μην σπαταλιέται εύκολα π.χ. για ιδιωτικά ηλεκτρικά αυτοκίνητα.
- Όλοι είμαστε υπεύθυνοι για την κλιματική αλλαγή. Ο καθένας προσπαθεί να ρίξει την ευθύνη στους άλλους: Οι αεροπορικές εταιρείες λένε ότι εκπέμπουν μόνο 3% του C02 και υπεύθυνα είναι τα αυτοκίνητα. Οι εταιρείες ιδιωτικών αυτοκινήτων λένε ότι το πρόβλημα είναι τα φορτηγά, κ.ο.κ. Φυσικά και έχει ο κάθε τομέας διαφορετική συμβολή στην μόλυνση του περιβάλλοντος και στο CO2 και το μεγαλύτερο ποσοστό το έχει ο ενεργειακός τομέας, γιατί αυτός παράγει την ηλεκτρική ενέργεια για όλα τα σπίτια, τις πόλεις, τα εργοστάσια, τα τρένα κλπ. Αν θέλουμε όμως ο ενεργειακός τομέας να βγάζει λιγότερα απόβλητα, δεν αρκεί να αλλάξουμε την πρώτη ύλη από κάρβουνο σε αέριο ή να στήσουμε περισσότερες ανεμογεννήτριες, αλλά πρέπει να μειωθεί η ποσότητα των παραγόμενων kWh. Όλοι πρέπει να μειώσουμε την κατανάλωση της ενέργειας και των υλικών που ξοδεύουμε, γιατί κάθε kWh, και αυτή από ηλιακή ενέργεια, παράγεται με απόβλητα.
- Η ανακύκλωση δεν είναι ουσιαστική λύση. Μπορεί όλο και περισσότερα υλικά σήμερα να ανακυκλώνονται, π.χ μέταλλα, γυαλί, χαρτί, πλαστικά, αλλά πολλοί άνθρωποι νομίζουν ότι όλα τα υλικά που χρησιμοποιούμε μπορούν να ανακυκλωθούν και να ξαναχρησιμοποιηθούν, αρκεί να αναπτύξουμε τα κατάλληλα συστήματα και να κάνουμε την ανακύκλωση πιο αποδοτική. Ο νόμος της Εντροπίας όμως μας λέει ότι 100% ανακύκλωση είναι αδύνατη. Τα ανακυκλώσιμα υλικά δεν πρόκειται ποτέ να φτάσουν την ποσότητα και την ποιότητα των αρχικών υλικών, γιατί και η ίδια η ανακύκλωση ξοδεύει ενέργεια, αλλά και γιατί πολλά υλικά είναι τόσο πολύ διασκορπισμένα, που είναι αδύνατον να ξανασυγκεντρωθούν. Τα μικροπλαστικά π.χ. δεν μπορούμε να τα μαζέψουμε πάλι. Για αυτό δεν φτάνει να κάνουμε μόνο διαχωρισμό των σκουπιδιών και να τα ανακυκλώνουμε για να έχουμε την συνείδησή μας ήσυχη. Αυτό είναι σωστό, αλλά δεν αρκεί. Πρέπει να μειώσουμε ή καλύτερα να μην παράγουμε τα σκουπίδια.
- Στις συζητήσεις και τις προτάσεις αποσιωπούνται συνήθως τα οικονομικά συμφέροντα και τα εξωτερικά κόστη. Ένα επίκαιρο παράδειγμα. Σήμερα προβάλλεται η ηλεκτροκίνηση και η αυτόνομη κίνηση των αυτοκινήτων σαν μελλοντικές τεχνολογίες και σαν υπόσχεση για ένα καλύτερο μέλλον, χωρίς να αναφέρονται οι επιπτώσεις και τα οικονομικά συμφέροντα. Από που θα προέλθει η ηλεκτρική ενέργεια για τα ηλεκτρικά αυτοκίνητα; Η μετατροπή σε 100% ηλεκτροκίνηση με παράλληλη διατήρηση της χρησιμότητας, του αριθμού και μεγέθους των αυτοκινήτων θα αυξήσει τεράστια την ζήτηση για ηλεκτρική ενέργεια. Αξίζει η αυτόνομη κίνηση (με ρομπότ-κομπιούτερ) για τον καθένα από μας, όταν κάθε δρόμος θα έχει γεμίσει με ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία, θα έχει μετατραπεί σε Lasershow για τους αισθητήρες και κάθε κίνησή μας θα καταγράφεται; Ποιος έχει συμφέρον από αυτές τις αλλαγές; Ποιος θα πληρώσει πάλι τον λογαριασμό;
- Δεν μπορεί να υπάρχει αέναη ανάπτυξη. Ειδικά αυτήν την αυταπάτη αναιρεί ο νόμος της Εντροπίας. Οι ιθύνοντες του καπιταλισμού δεν θέλουν να καταλάβουν ότι σε ένα κλειστό σύστημα5, όπως η γη, με περιορισμένα αποθέματα, δεν μπορεί να υπάρχει απεριόριστη κατανάλωση, απεριόριστη οικονομική ανάπτυξη, απεριόριστη αύξηση του πληθυσμού της γης κτλπ.
Αν θέλουμε να σταματήσουμε την καταστροφή του περιβάλλοντος και να μειώσουμε τα σκουπίδια θα χρειασθεί να αλλάξουμε τις συνήθειές μας και να τις προσαρμόσουμε στο 2ο Θ.Α. θα είναι απαραίτητο να χρησιμοποιούμε την ενέργεια στοχευμένα και οικονομικά, να χρησιμοποιούμε τα μέσα μαζικής μεταφοράς συχνότερα και να αποβάλουμε πολλές ευκολίες μας που έχουν μεγάλο κόστος. Πρέπει να μειώσουμε δραστικά την κατανάλωση και να σταματήσουμε την κουλτούρα της μίας χρήσης. Να αλλάξουμε τις αξίες μας και να μην αναζητάμε την ευτυχία σε όλο και νέα προϊόντα, αλλά να βάζουμε το ερώτημα αν αυτό είναι «φυσικό και αναγκαίο»6 πριν το αγοράσουμε. Να μάθουμε να εκτιμάμε τα προϊόντα που αγοράζουμε, γιατί η παραγωγή τους συνεπάγεται πάντοτε απόβλητα.
Στην αρχαία Ελλάδα θεωρούνταν σαν μεγάλες αξίες η σύνεση, η μετριοπάθεια, η εγκράτεια, οι πνευματικές αξίες, η λιτή ζωή με τους φίλους. Τόσο η υπερβολική φτώχεια, ή η αθλιότητα και η ατυχία, όσο και η υπερβολική τύχη,ή ο μεγάλος πλούτος και η υπεροψία θεωρούνταν ύβρις στην φυσική τάξη του κόσμου. Η Νέμεση τιμωρούσε πάντοτε την Ύβρη. Είναι ύβρις αυτό που κάνουμε στο περιβάλλον σήμερα και αυτή θα φέρει την Νέμεση. Πριν είναι πολύ αργά, ας σκεφτούμε την συμβουλή του Επίκουρου «θέλουμε την εγκράτεια, όχι γιατί πρέπει να πεινάμε, αλλά για να έχουμε λιγότερες μέριμνες»7.
Για περισσότερα διαβάστε και τα κείμενα:
Η «ανάπτυξη» είναι οικολογικά μη βιώσιμη και φθάνει στο τέλος της
Η «Ανάπτυξη» δεν έχει νόημα, είναι αντιοικονομική και άδικη!
Η στροφή προς μια πιο βιώσιμη κοινωνία δεν λειτουργεί χωρίς έναν νέο τρόπο ζωής
Σημειώσεις
1. Rifkin, Jeremy: Εντροπία –μια νέα θεώρηση του κόσμου, 1982, εκδοτικός οίκος Hoffmann und Campe, Αμβούργο.
2. Ένα παράδειγμα : Το κλιματιστικό μειώνει την θερμοκρασία σε ένα σπίτι το καλοκαίρι, αλλά παράλληλα ανεβαίνει η θερμοκρασία στο μπαλκόνι που βρίσκεται ο συμπιεστής και στο εργοστάσιο που παράγει το ρεύμα για το κλιματιστικό. Η ποσότητα της ενέργειας που καταναλώθηκε στον συμπιεστή και στο σταθμό ηλεκτροπαραγωγής είναι πολύ μεγαλύτερη από την ενέργεια που έβγαλε το κλιματιστικό στο σπίτι.
3. Παράδειγμα: Παλιά αρκούσε να τρυπήσει κανείς μερικά μέτρα για να βγάλει πετρέλαιο. Σήμερα ανοίγουνε τρύπες στον πυθμένα της θάλασσας ή πλένουν τα ασφαλτούχα χώματα στον Καναδά για να βγάλουν πετρέλαιο. Η δαπάνη διαρκώς μεγαλώνει.
4. «Το μισό είναι περισσότερο από το όλο». Ρήση του Πιττακού του Μυτιληναίου, ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας. Luciano De Crescenzo, Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, οι Προσωκρατικοί, εκδοτικός οίκος Diogenes, Ζυρίχη 1985, σελ. 23.
5. Η γη σε σχέση με το διάστημα είναι ένα κλειστό σύστημα όσον αφορά την ύλη, γιατί αν εξαιρέσουμε μερικούς μετεωρίτες που πέφτουν στην γη, ή μερικά διαστημόπλοια που φεύγουν από την γη, δεν γίνεται ανταλλαγή ύλης με το διάστημα. Η γη είναι ένα ανοικτό σύστημα όσον αφορά την ενέργεια, γιατί ακτινοβολεί ενέργεια στο διάστημα και δέχεται ενέργεια από τον ήλιο.
6. «Φυσικές και αναγκαίες» είναι οι ανθρώπινες ανάγκες, οι οποίες πρέπει να ικανοποιούνται σύμφωνα με την φιλοσοφία του Επίκουρου. Luciano De Crescenzo, Ιστορία της ελληνικής φιλοσοφίας, από τον Σωκράτη μέχρι τον Πλωτίνο, εκδοτικός οίκος Diogenes, Ζυρίχη 1988, σελ. 167.
7. Luciano De Crescenzo, βλέπε στο προηγ. σελ. 169.